HANDBÓK TRÚNAÐARMANNSINS

KAFLI 2

Stéttarfélagið

2.1 Hagsmunasamtök
2.2 Kjarasamningar
2.3 Lög um stéttarfélög
2.4 Sjóðir stéttarfélaga
2.5 Lögbundin greiðsluskylda
2.6 Sjúkrasjóðir 
2.7 Orlofssjóðir
2.8 Lífeyrissjóðir
2.9 Sí- og endurmenntun
2.10 Upplýsingar, ráðgjöf og lögfræðiþjónusta
2.11 Samskiptavandamál á vinnustað
2.12 Stéttarfélög – öllum opin
2.13 Félagsgjöld

 2.1     Hagsmunasamtök

Stéttarfélög gegna mikilvægu hlutverki á íslenskum vinnumarkaði. Hlutverk þeirra er að vinna að hagsmunamálum launafólks. Þessu hlutverki gegna þau einkum með því að gera kjarasamninga fyrir félagsmenn sína og eru þau hinn lögbundni samningsaðili og hafa því samningsumboð fyrir hönd félagsmanna sinna. Þá hafa þau með samstarfi á vettvangi heildarsamtaka launafólks margháttuð áhrif á löggjöf sem varðar hagsmuni launafólks og framkvæmd hennar. Án stéttarfélaga og kjarasamninga sem tryggja launafólki ákveðin kjör og réttindi, stæðu launamenn einir og  óvarðir gagnvart atvinnurekendum.

 2.2     Kjarasamningar

Helstu verkefni stéttarfélaga eru að semja við atvinnurekendur um kaup og kjör félagsmanna sinna. Jafnframt að fylgja því eftir með aðstoð trúnaðarmanna á einstökum vinnustöðum að atvinnurekendur virði samninga gagnvart starfsfólki sínu.

Um gildistíma kjarasamninga er kveðið á hverju sinni, en undanfarin ár hafa þeir verið gerðir til 3ja eða 4ra ára í senn. Kjarasamningar öðlast gildi þegar félagsmenn samþykkja þá í atkvæðagreiðslu.

Í kjarasamningum eru ákvæði um laun og launabreytingar á samningstíma, orlof og orlofslaun, vinnu- og hvíldartíma, veikinda- og slysarétt starfsmanna, uppsagnarfresti, o.fl. Stéttarfélög gera einnig ýmsa sérkjarasamninga fyrir hönd tiltekinna hópa félagsmanna sinna. Mikilvægi kjarasamninga lýsir sér í því að tryggt er með lögum að ráðningarkjör starfsmanna eru ógild að svo miklu leyti sem þau brjóta þann kjarasamning sem gildir um kaup þeirra og kjör.

 2.3     Lög um stéttarfélög

Um rétt launafólks til að stofna stéttarfélög og hlutverk þeirra, þ.m.t. gerð kjarasamnings, er fjallað í lögum um stéttarfélög og vinnudeilur og í lögum um kjarasamninga opinberra starfsmanna. Þar er einnig fjallað um heimildir stéttarfélaga til að grípa til verkfallsaðgerða.

 2.4     Sjóðir stéttarfélaga

Stéttarfélög reka ýmsa styrktarsjóði fyrir félagsmenn sína. Mikilvægastur þeirra er sjúkrasjóðurinn en einnig má nefna orlofssjóð, Virk-starfsendurhæfingarsjóð og fræðslu- og endurmenntunarsjóð.

 2.5     Lögbundin greiðsluskylda

Samkvæmt 6. gr. laga nr. 55 um starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda er kveðið á um skyldu allra atvinnurekenda að greiða í sjóði viðkomandi stéttarfélags þau iðgjöld sem samið hefur verið um milli aðila vinnumarkaðarins hverju sinni og samkvæmt þeim reglum sem kjarasamingar segja til um. Svo sem sjúkrasjóði, starfsmenntasjóði, orlofssjóði, Virk-starfsendurhæfingarsjóð sem og að halda eftir af launum starfsmanns iðgjaldi hans og leggja í félagssjóð viðkomandi stéttarfélags. Í 7. grein sömu laga segir að: Verði dráttur á greiðslu iðgjalda samkvæmt lögum þessum skal skuldari greiða dráttarvexti af skuldinni frá gjalddaga samkvæmt lögum um vexti.

 2.6     Sjúkrasjóðir

Markmið sjúkrasjóða stéttarfélaga er að styrkja sjóðfélaga sem missa launatekjur vegna sjúkdóma eða slysa með því að greiða þeim dagpeninga, veikist þeir eða verði fyrir slysi. Greitt er úr sjúkrasjóði eftir að lögboðnar eða umsamdar launatekjur falla niður vegna veikinda eða slysa. Einnig greiða sjúkrasjóðir dagpeninga til foreldra barna, þegar veikindaréttur samkvæmt kjarasamningum hefur verið tæmdur eða ef barn er eldra en 13 ára en yngra en 18 ára. Flestir sjúkrasjóðir greiða einnig dagpeninga vegna alvarlegra veikinda maka félagsmanns, ef félagsmaður þarf að annast veikan maka og vera frá vinnu af þeim sökum. Hlutverk sjúkrasjóða er ennfremur að vinna að fyrirbyggjandi aðgerðum sem snerta öryggi og heilsufar. Um skilyrði fyrir greiðslu úr sjúkrasjóði fer samkvæmt reglum viðkomandi sjúkrasjóðs. Atvinnurekendur greiða tiltekið hlutfall, í sjúkrasjóð viðkomandi stéttarfélags. Nauðsynlegt er fyrir alla félagsmenn að kynna sér reglugerð sjúkrasjóðs hjá sínu stéttarfélagi. Þær eru mismunandi milli félaga.

 2.7     Orlofssjóðir

Orlofssjóðir stéttarfélaganna leigja út sumarbústaði (og hjólhýsi) til félagsmanna sinna á hagstæðu verði. Sum félög bjóða einnig hagstæða gisti- og ferðamöguleika.

 2.8     Lífeyrissjóðir

Greiðsla í lífeyrissjóð tryggir launafólki tekjur í ellinni og greiðslu örorkulífeyris.

Ákvörðun um stofnun lífeyrissjóða var tekin í kjarasamningum að kröfu verkalýðshreyfingarinnar en áður hafði lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins verið stofnaður með lögum.

 2.9     Sí- og endurmenntun

Stéttarfélög hafa í auknum mæli látið sig varða menntun félagsmanna sinna á undanförnum árum. Samið hefur verið um fræðslusjóði í kjarasamningum. Hjá mörgum félögum vinna félagsmenn sér inn stig og fá endurgreidd námskeiðsgjöld og einnig ferðakostnað í samræmi við stigafjölda. Þá hafa stéttarfélög í samstarfi við samtök atvinnurekenda þróað starfsnám fyrir félagsmenn sína og standa að því að reka námið til að styrkja launafólk á vinnumarkaði og efla það sem einstaklinga.

 2.10 Upplýsingar, ráðgjöf og lögfræðiþjónusta

Mikilvægur liður í starfsemi stéttarfélaga er ýmiss konar upplýsingamiðlun, ráðgjöf og þjónusta við félagsmenn hvað varðar kaup og kjör, réttindi á vinnumarkaði og fjölmargt fleira. Nokkur stærri stéttarfélög hafa lögfræðinga á sínum snærum og veita félagsmönnum sínum ókeypis lögfræðiþjónustu. Önnur stéttarfélög hafa samið við lögfræðistofur sem sérhæfa sig í málefnum vinnumarkaðarins og réttindum launafólks. Félagsmenn sem lenda í erfiðum ágreiningsmálum við atvinnurekendur sína, vegna uppgjörs á launum, vinnuslysa o.s.frv. þurfa því ekki sjálfir að leggja út fyrir lögfræðikostnaði.

 2.11 Samskiptavandamál á vinnustað

Félagsmenn fá stuðning frá félaginu sínu ef þeir lenda í alvarlegum samskiptavandamálum á vinnustað, eins og t.d. einelti og kynferðislegri áreitni. Í samvinnu við félagsmann er reynt að leysa vandann og tryggja réttindi hans.

 2.12 Stéttarfélög – öllum opin

Stéttarfélag sem semur um kjör launafólks í tiltekinni starfsgrein verður að vera opið öllu launafólki sem starfar á félagssvæði þess, allt eftir nánari tilmælum í lögum viðkomandi stéttarfélags. Launafólk verður þó ekki skyldað til stéttarfélagsaðildar gegn vilja sínum. Réttur til að standa utan félaga, þ.m.t. stéttarfélaga, er verndaður í stjórnarskrá. Yfirlýsing starfsmanns um að hann vilji ekki vera í stéttarfélagi breytir því þó ekki að um kaup hans og kjör fer samkvæmt gildandi kjarasamningi og ber atvinnurekanda hans á grundvelli þess kjarasamnings að draga félagsgjöld af launum hans og skila þeim til viðkomandi stéttarfélags.

 2.13 Félagsgjöld

Í kjarasamningum er kveðið á um að atvinnurekendum beri að draga af launum starfsmanna sinna félagsgjald og skila því til viðkomandi stéttarfélags. Um upphæð eða hlutfallstölu þess gjalds fer eftir lögum stéttarfélagsins. Líta má á félagsgjöld sem þóknun fyrir gerð kjarasamninga um laun og önnur starfskjör, þau standa undir kostnaði við daglega þjónustu stéttarfélags við félagsmenn og hagsmunagæslu þess gagnvart atvinnurekendum.

Skylda atvinnurekenda til að draga félagsgjöld af launum starfsmanna gildir bæði um félagsmenn og þá sem kjósa að standa utan félaga og fá engu að síður laun samkvæmt kjarasamningi.